Atle Kittang: «Inneheld dikt som ikkje ein gong Rolf Jacobsen har skapt maken til før»

Gjennom snart 50 år har Rolf Jacobsens dikt tolka det moderne menneskets erfaringsverd for oss: Snart med entusiasme og humor, snart med den kaldaste pessimisme, men alltid med det same presise poetiske uttrykket, – denne evna til å meisle eit samansett kjensle- og tankestoff ut i pregnante bilete og uventa formuleringar.
 I heile sin forfattarskap (samlinga i haust er nr. 11, og ruvar både i omfang og rikdom) har Jacobsen vore den kompromisslause modernist, trufast mot sitt grunnlag av kjensler og røynsler som historisk er uløyseleg knytte til det vestlege kapitalistiske samfunnet med sine byar og sin teknikk, sitt tempo og si framandgjering. Her er hans særeigne poetiske sensibilitet forma: den stundom kalde distansen, ironien, men og protestane, vonene, draumene om meir menneskenære livsformer. Og kanskje framfor alt: dei skarpe, ofte uformidla kontrastane, som glimtar midt inne i eit dikt, eller som byggjar samlingane opp i uventa mønster, slik at lesarane sjeldan får høve til å slå seg til ro i ei forsonande stemning, men stadig blir tvinga til å skifte mottakar-holdning, sjalte om frå ironi til sentimentalitet, frå pessimisme til andakt. Bevares: dersom ein plukkar ut einskild-dikt, vil ein nok kunne finne Rolf Jacobsen klår og eintydig nok. Men slike einskild-dikt har alltid sin heimstand i ein skiftande kontekst av uro og kontrastar.

Spennvidde i form og kjensler
Tenk på noe annet er som heilskap ei typisk Rolf Jacobsen-samling. Formelt og tematisk spenner den frå den mest bitande kulturkritiske modernisme (f.eks. «Mediadiktet») til formstrenge strofiske dikt med religiøs inspirasjon («I de store katedraler»). Og dette spennet speglar og dei viktigaste kjenslepolane i samlinga: samtidsresignasjonen, som ofte nærmar seg eit sivilisasjonshat, og den trass-alt-prega vona om ein eller annan samanheng som mennesket kan forsone eit oppstykka og meiningslaust tilvære i: religionen, eller naturen, som begge tilbyr både ein tradisjonssamanheng, og eit moralsk fellesskap. For meg er det likevel mellom desse kjenslepolane at Jacobsens dikting når sine høgdepunkt av fortetta liv.

Litt for velorganisert?
Men kanskje har Jacobsen vilja gjere denne samlinga litt klårare enn godt er? Dikta er nemleg organiserte i tre «seksjonar» som er skilde frå kvarandre med tre fargenamn. Første bolken, «Seksjon: GRÅ», samlar for det meste kulturkritiske dikt, uttrykk for sider ved det moderne tilværet som Jacobsen møter med distanse og motvilje: framandgjering, kraftutbygging, rustningsindustri, teknologisering, TV-kultur osv. Ingen skal vere i tvil om diktarens holdning her. Og det er ei holdning som mange nok vil dele. Når likevel fleire av desse dikta tykkjest å vedkome meg mindre enn andre i samlinga, har det med to ting å gjere. For det første den litt kalde avstanden dei er prega av, og som ikkje berre slær ut i ironi og resignasjon, men og i ein slags fjernhet i perspektivet som råkar lesaren (du’et i dikta) like mykje som det tilværet diktaren vil avsløre. (Jfr. slutten av «Fasten your seatbelts –»: «Og så ned på jorden, til regnværet, / rulletrappene og drosjekøene. / Det er livet ditt / jeg skriver om.») For det andre ein aldri så liten tendens til det eg vil kalle maniert diksjon: fleire av desse dikta er forma som små parabler, der teknikkens fenomen (rulletrapper, maskinar) talar ein slags tegneseriespråk med «futt-futt-futt» og «klapperapp-klapperapp». Tendensen har vore merkbar også i tidlegare samlingar, men blir kanskje meir sjenerande her, fordi dei fleste av desse kritiske dikta er samla i ein og same bolken.
 For meg blir difor «Seksjon: GRÅ» den veikaste delen av samlinga: få av desse dikta er fylte av den styrken i uttrykket som eg opplever som Jacobsens kjenneteikn som lyrikar. Men stundom grip han også her: når distansen blir skifta ut med eit uroleg, engasjert nærvær: «Lyset slukket – lyset tent» er eit slikt dikt.

Mindre kulturkritikar
I dei to andre bolkane, «Seksjon: GRØNN» og «Seksjon: FIOLETT», er Jacobsen mindre kulturkritikar. Og dermed kjem han oss nærare: i sine poetiske refleksjonar over alderdomen, døden, naturen (som aldri får lov å bli den enkle positive motsatsen til den forhata tekniske sivilisasjonen: heldigvis), tida, historia. Her finn ein mesterlege små natur-riss (som «Fem miniatyrer»), der den «grønne» og den «grå» naturen, det organiske og det menneskeskapte (byen) får stå og dirre kontrapunktisk mot kvarandre. Eit dit som «Tåkedag. Trøst» vev på liknande vis kontrasterende biletmønster saman til ein sterk poetisk visjon: «Åhå, / en sol / så fjern, så fjern / trenger seg langsomt frem som en levre av blod / bak bandasjene. En blødning / som ikke helt er stoppet. / Men tåken tar den. Tåken tar alt.»
 Lengselen etter ein tilstand av uskuld frigjer i somme dikt barnets skarpe sansingar («Om å sovne i en åker»). Behovet for å vare, for å sleppe unna det moderne tilværets opphakka og aksellererande tid, tvingar fram ein draum om å gå opp i den organiske naturen («Neste gang vil jeg være et tre»), men ei slik lettvint løysing varer berre «Til tiden er inne og det kommer en mann en dag, / med en motorsag. // Så når det er slutt / tar det bare et halvt minutt». Og eg veit ikkje av eit meir gripande kjærleiksdikt i heile Rolf Jacobsens produksjon enn «Til deg», der opplevinga av ungdom og alderdom, livskraft og dødsvisse er støypt saman i makelause vers:

– er det kommet en rynke til?
– Det er det ikke. For meg
er du ung.
Det er sevje i deg, skog. Et tre

og med fugler i. De synger enda.
Kanskje litt lavt i høst, men likevel.
– Ikke en dag uten en latter i strupen,
eller det sakte streifet av en hånd.

En gang
må jeg holde den enda fastere,
for du vet, vi skal ut og reise snart,
og ikke med samme båt.
Noen har banket på døren vår, men gått igjen.
Dette
er visst det eneste vi aldri
har villet snakke om.

Slik burde ein bokmeldar ha kunne halde fram med å sitere, – frå denne samlinga som – trass sine stunder med kulde og avstand – inneheld dikt som ikkje ein gong Rolf Jacobsen har skapt maken til før.

Ny Tid 12. desember 1979